वाचन संकल्प.. पन्नास पुस्तकं (पुस्तकं ४६ ते ४८)

४६. रावण राजा राक्षसांचा.. शरद तांदळे..  

अनार्य दासीपुत्र दशग्रीव ते त्रिलोकीचा राजा, राक्षसांचा राजा रावण हा प्रवास अद्भुत करणारा आहे.. 

लेखकाच्या लेखणीतून रावण जेव्हा त्याच्या आयुष्याचा लेखाजोखा मांडतो तेव्हा त्याच्या व्यक्तिमत्वाचे ज्ञात असलेले सर्व गडद रंग हळूहळू फिकट होत जातात आणि समोर उभा राहतो तो "महानायक".. दैत्य, दानव, असुर आणि कित्येक भटक्या जमातींना एकत्र करून राक्षस संस्कृतीची निव ठेवणारा महानायक... "रक्ष: इति राक्षस:".. रक्षण करणारा रक्षक म्हणजेच राक्षस ही विचारधारा जपणारा महानायक.. स्त्री-पुरुष, गरीब-श्रीमंत भेदभाव नसलेली संस्कृती उभी करणारा राक्षस संस्कृतीचा जनक असणारा महानायक.. 

अनार्य दासीपुत्र असल्याने जन्मदात्यानं नाकारलेलं त्याचं आर्यपण.. आर्य का अनार्य हा "स्व"चा शोध घेण्यात भरकटलेलं बालपण.. धर्माला महत्व देणाऱ्या धर्मनितीमुळं बिथरलेल्या बालपणात शापित आयुष्य संपवण्याचा निर्णय.. कर्तृत्वावर नाही तर कुळावर श्रेष्ठत्व ठरवणाऱ्या दांभिकांकडून झालेली उपेक्षा, अवहेलना, अपमान आणि ह्यातून तयार झालेला बंडखोर.. ज्या बंडखोरीला अफाट ज्ञानाची बैठक ही आहे.. 

हे सगळं वाचताना मनात एक कल्लोळ उठतो.. त्याच्यामुळं आयुष्य उध्वस्त झालं अश्या बंदिवान कुबेराला गुरुदक्षिणा म्हणून सोडून देणं, इंद्रादी देव, शनी ह्यांना बंदिस्त करणारा रावण संपूर्ण कादंबरीत कुतूहल निर्माण करतो.. 

असुर आणि भटक्या जमातीवर अंकुश ठेवण्यासाठी सुमाली आजोबांनी दिलेलं दशानन हे नाव.. दहा डोकी आणि २० हात असणारं ते रूप.. खरंच किती सार्थ होतं.. बुद्धिबळ, रुद्रवीणा, रावणसंहिता, कुमारतंत्र, शिवतांडव स्त्रोत्रा बरोबरच दर्शन शास्त्र, व्यापार, राज्यशास्त्र, आयुर्वेद ह्या सारख्या अनेक विषयातील असलेलं पांडित्य.. सगळं अचंबित करणारं आहे.. हे एक मेंदू असलेल्या एका डोक्याचं काम नव्हे.. 

माता कैकसीनं दिलेलं ध्येय.. सुमाली, पौलत्स्य आजोबांनी दाखवलेली प्रकाशवाट.. प्रहस्त मामानं दिलेली लढायची उर्मी.. भावांचे वैचारिक संभाषण.. स्वसंवादातून झालेलं बौद्धिक द्वंद्व.. ब्रह्मदेवाचं मार्गदर्शन.. नारदमुनींचा सल्ला.. महादेवांनी दिलेली संघर्ष करायची प्रेरणा.. असे उल्हसित करणारे, रोमहर्षक प्रसंग यामुळं उपेक्षित राहिलेल्या रावणाच्या व्यक्तिमत्वाला न्याय दिला गेला आहे.. 

आईच्या अपमानाचा प्रतिशोध घेणारा मुलगा, सख्खे सावत्र बहीण भाऊ सगळ्यांना बांधून ठेवणारा कुटुंबवात्सल्य पुरुष, जनतेची कुटूंबाप्रमाणे काळजी घेणारा आदर्श राजा.. शिव आराधना करणारा निस्सीम भक्त.. हे ही व्यक्तिमत्वातील पैलू प्रभावीपणे दाखवले आहेत.. 

स्त्री वर शस्त्र उचलणं हा अधर्म.. ह्यातून शूर्पणखावर झालेल्या अत्याचाराच्या सूडाच्या भावनेतून सीतेचं केलेलं अपहरण.. अधर्म, अनीती ह्यावर त्याचं स्वतःशीच सुरु असलेलं द्वंद्व.. हे वाचताना अंगावर काटा येतो.. आप्तस्वकीयांच्या मृत्यूचे कारण, मेघनाद च्या मृत्यूनंतर झालेली हळहळ वाचून हृदयाला पीळ पडतो.. "लंकेत प्रत्येकाला जगण्याचं, धर्माचं, विचार मांडण्याचं स्वातंत्र्य आहे तर मला माझ्या पतीसोबत सती जायचं स्वातंत्र्य हवं आहे" हे सुलोचनाच वाक्य हादरून टाकतं.. 

 

रावणाचा पराजय समोर दिसत असताना मंदोदरीनं त्याच्याशी केलेला संवाद विशेष उल्लेखनीय आहे..  

मृत्यूशैय्येवर असताना, आपल्या मुलाच्याच वध करणाऱ्या लक्ष्मणाला शिष्य म्हणून स्वीकारायचं अलौकिक धाडस, औदार्य रावणाकडं होतं.. शेवटी न राहून रावण म्हणतो "लक्ष्मणा तुझ्या भावाला सांग, दोन बुद्धिमान पुरुषांनी संवाद न करता लढलं तर त्यात धूर्त आणि लबाड लोकांचा फायदा होतो.. जसा सुग्रीव आणि बिभीषणाचा होणार आहे.. कपटी लोकांचा आधार घेऊन मिळालेला विजय निराशेचा गर्तेत नेत असतो.. " 

रावणाचं हे वाक्य रामायणाचे आयाम बदलून टाकतं..

-मी मधुरा.. 

************************************************

४७. परिपूर्ती.. इरावती कर्वे.. 

परिपूर्ती.. इरावती कर्वे यांचा ललित लेख संग्रह.. 'युगांत' हे महाभारतावर भाष्य करणारं त्यांचं पुस्तक ह्यापूर्वी वाचलं होतं.. ह्या पन्नास पुस्तकांच्या संकल्पात त्यांचं एखादं तरी पुस्तक वाचावं असं वाटत होतं.. 'संस्कृती', 'भोवरा', 'गंगाजल' ही पुस्तकं त्यावेळी उपलब्ध नव्हती.. म्हणून हा पर्याय.. अठरा छोटे छोटे लेख असलेलं १४० पानांचं पुस्तकं.. मलपृष्ठ वाचल्यावर थोडेसे स्त्रीवादाकडं जाणारे लेख असतील असं वाटलं.. पहिली आवृत्ती १९४९ ची असल्यानं त्या काळात जाऊन ते लेख वाचावे लागणार हा अंदाज ही होता.. काही लेख मनाला भावून गेले.. तर काही डोक्यावरून गेले.. 

पहिलाच 'प्रेमाची रीत' हा जर्मनीत असताना आलेल्या स्पर्शाच्या अनुभवांवरचा लेख.. इरावतीबाई जर्मनीत असताना त्यांना जाणवलेल्या स्पर्शाच्या, प्रेमाच्या रीती आणि नंतर भारतात परतल्यावर घडणाऱ्या मजा, निरीक्षणं, किस्से, वस्तुस्थिती यावरील सुंदर लेख.. असांकेतिक अनुभव त्या मोठ्ठ्या खुबीनं मांडतात.. हे सगळं लिहिताना विनोदाचा पदर त्यांनी कोठंच सोडला नाही.. 

एका लेखात त्यांनी एका मिशनरी ननचं व्यक्तिचित्र रेखाटलंय.. त्या ननबाई व इरावतीबाई फॅमिली कोर्ट चालवत असताना एका तरुण वेश्येची केस त्यांच्यापुढे येते.. पोलीस तिला जामिनावर सोडायला तयार नसतात.. तेव्हा ननबाई तिला आपल्या घरी पोलीस संरक्षणाखाली घेऊन जातात.. अश्या परिस्थतीत सुद्धा ढाराढूर झोपलेली ती वेश्या आणि त्या वेश्येकडं बघत रात्र जागून काढणारी ती नन.. हे ऐकल्यावर त्या बाईंना उद्देशून त्या म्हणतात, ‘बाई गं, पुढच्या जन्मी पाच पांडवांची राणी नि शंभर कौरवांची आई हो!’.. वैषयिक स्पर्शाचंच समाजकारण, राजकारण, धर्मकारण – असं सारंच त्या विनोदात किती ऐटीत, सहजगत्या गुंफलंय.. 

कधी दोन पुरुषांमधली शारीरिक हाणामारी, कधी नवऱ्यानं बायकोला मारणं, कधी अतोनात वात्सल्यानं भरलेले असे हे लेख.. त्यांच्यातलं बाईपण ह्या सगळ्या लेखात प्रामुख्यानं दिसून येतो.. मन मोकळ्या, काळाच्यापुढे चार पावलं चालणाऱ्या, नवऱ्याला ‘दिनू’ म्हणणाऱ्या आणि मुलांची ‘इरु’ ही हाक रोज ऐकणाऱ्या एक फेमिनिस्ट  पण त्याच वेळी समाजाच्या रीती जाणणाऱ्या आणि पाळणाऱ्या, समाजाशी बांधल्या गेलेल्याही एक समाजशास्त्रज्ञ.. एका लेखात, पंढरीच्या वाटेवर अडाणी बायांसोबत पायी पायी चालताना, त्यांच्यातीलच एक होऊन त्यांच्या संसारातील व्यथा जाणून घेताना ही विदुषी लेखिका दिसते.. ज्या सहजतेनं त्यांनी ह्या अडाणी बायकांना आपलंस केलं त्याच सहजतेनं त्यांनी जर्मन आजीचा मुका स्वीकारला होता.. 

...आणि शेवटचा लेख 'परिपूर्ती'.. स्वतःची सामाजिक ओळख.. महर्षींची सून.. सुप्रसिद्ध प्राध्यापकांची पत्नी.. सुविद्य स्त्री ते कॉलेज मध्ये जाणाऱ्या कर्व्यांनी आई.. अशी परिपूर्ण ओळख म्हणजे जीवनाची परिपूर्ती.. असं त्या लिहितात.. 

-मी मधुरा.. 

************************************************

४८. विश्वस्त.. वसंत वसंत लिमये.. 

विश्वस्त.. वसंत वसंत लिमये यांची चित्तथरारक ऐतिहासिक रहस्यमय कादंबरी.. मुखपृष्ठावरील मोरपीस पाहिल्यावर हा विश्वस्त कृष्ण तर नसेल ना? हा विचार मनात आला पण त्याही पेक्षा जास्त लक्ष वेधून घेतलं ते लेखकाच्या नावानं!.. 'वसंत लिमये' म्हणजे मराठीतील 'डॅन ब्राउन' इति गुगल.. आणि म्हणे पुस्तकाचा ट्रेलर असणारं मराठीतील हे पाहिलंच पुस्तक.. ट्रेलर पाहून ह्या विश्वस्ताबद्दलची उत्सुकता जास्तचं वाढली.. हे पुस्तक लिहायला म्हणे साडेचार वर्ष लागली.. ट्रेकिंग, रॉक क्लाइंबिंग करणारा, मुंबई आय.आय.टी. तुन बी.टेक. झालेला हा अवलया पक्का भटक्या आहे.. पुस्तक लिहिण्यापूर्वी तो त्या भागात जाऊन भटकून येतो.. असो.. तर इतिहासात घडलेल्या घटना, काही ऐतिहासिक पुरावे, आजूबाजूचं साध्याच वास्तव ह्या सत्यांवर आधारित लिहिलेलं हे काल्पनिक कथानक.. द्वापार युगापासून सुरु झालेलं हे कथानक चाणक्य, मेहमूद गझनी, सरदार पटेल असा प्रवास करत वर्तमानात म्हणजे २०१७ सालात पुण्याच्या कॅफेत येतं.. प्रत्येक युगातील थरारक प्रवास वाचकाला नक्कीच खिळवून ठेवतो..  

कथानाकाचा पाया आहे श्रीकृष्णाची बुडालेली द्वारका!.. द्वारका बुडाली तर तिच्या वैभवाचं काय झालं? जर ते बुडालं असेल तर ते कुठं असेल? ते कुणाला खरंच मिळू शकेल का? द्वारकेचा 'विश्वस्त' श्रीकृष्णाची त्या विषयी काही योजना होती का?.. असेल तर तर ती पूर्ण झाली का?.. विश्वस्त आला कि वारसदार आलेच.. मग कृष्णाचा वारस कोण असेल? उद्धव?.. यादवांचा संपूर्ण संहार शक्य असेल का? कृष्ण तो होऊ देईल का? यादव ह्या संहारून वाचले असतील तर ते सध्या कुठं असतील? काय करत असतील?.. अशा अनेक गूढ अर्थातच काल्पनिक शंकांवर हे कथानक गुंफलं आहे.. 

पाचशे वीस पानांची ही मोठ्ठी कादंबरी वाचकाला नक्कीच खिळवून ठेवते.. टेबलाच्या, भिंतीच्या रंगापासून ते सजावट पर्यंतचे डिटेल्स कधी कधी कंटाळवाणे होऊ शकतात.. तसेच काही संदर्भ नसते तरी चालले असते असं वाटलं.. स्कॉटलंड मधील प्रसंग वाचताना प्रवासवर्णन वाचतो आहोत कि काय असं वाटून गेलं.. काही पात्रांची ओळख करून देण्यासाठी अख्ख प्रकरण खर्ची घातलंय.. वाचताना खटकत नाही पण खरंच ह्याची गरज होती का हा विचार नक्कीच मनात येतो.. 

सध्याचा एक प्रबळ राजकीय पक्ष, त्या पक्षाला पूरक असलेली संघटना, त्या संघटने मागचे विचार, आणि त्या पक्षाचा प्रबळ असा नेता 'वाघा'..  त्या नेत्याची राजकारणाची समज, त्याचे प्रचार तंत्र, आणि इतर पात्रांच्या तोंडून त्याचं होत असलेलं कौतुक.. आणि नंतर हा 'वाघा' कादंबरीचं एक पात्रच बनून जातो.. इतकं कि 'वाघा'च श्रीकृष्णाचा 'निर्मोही' आणि 'सत्प्तात्र' वारसदार बनतो.. 

मला 'विश्वस्त' कादंबरी वाचताना मजा आली.. पण 'खजिन्याचा शोध' कथानक असणारी 'मुरलीधर खैरनार' यांची 'शोध' ही कादंबरी नक्कीच उच्च दर्जाची आहे असं मला वाटतं.. 

-मी मधुरा.. 

************************************************